ได้แสดงสติปัฏฐานที่พระพุทธเจ้าได้ตรัสสอนให้ตั้งสติพิจารณา ตามดูตามรู้ตามเห็นกาย เวทนา จิต ที่ได้แสดงมาโดยลำดับ จะได้แสดงในข้อที่ ๔ ธรรมานุปัสสนา ตั้งสติกำหนดพิจารณาธรรม อันการปฏิบัติในสติปัฏฐานนี้พระพุทธเจ้าได้ตรัสสอนให้ตั้งสติกำหนดดูกาย ซึ่งเป็นของหยาบก่อน อันจะพึงตั้งสติกำหนดดูได้ง่าย
และต่อจากกาย ก็ตรัสให้ตั้งสติกำหนดดูเวทนา ซึ่งบังเกิดมีอยู่ที่กายและใจอันนี้ อันเป็นข้อที่ละเอียดเข้า แต่เพราะยังเกี่ยวกับกาย เพราะฉะนั้นแม้จะละเอียดเข้าเนื่องมาถึงจิต ก็ยังกำหนดได้ไม่ยากนัก และต่อจากเวทนาจึงตรัสสอนให้ตั้งสติกำหนดดูจิตโดยตรง และต่อจากจิตจึงตรัสสอนให้ตั้งสติกำหนดดูธรรมะในจิต
ธรรมะในจิต
อันธรรมะในข้อที่ ๔ นี้ มีความหมายถึง ธรรมะที่บังเกิดขึ้นในจิตนั้นเอง ทั้งที่เป็นส่วน กุศลธรรม ธรรมะที่เป็นกุศลคือส่วนดี อกุศลธรรม ธรรมะที่เป็นส่วนชั่ว อัพยากตธรรม ธรรมะที่เป็นส่วนกลางๆ คือภาวะที่บังเกิดขึ้นในจิตดังกล่าว และได้ตรัสให้กำหนดดูส่วนอกุศลธรรม ธรรมะที่เป็นส่วนอกุศลก่อน
ทั้งนี้อาจจะเปรียบได้ว่า เมื่อตักน้ำมาใส่ขัน เมื่อดูน้ำก็ย่อมจะเห็นสิ่งที่อยู่ในน้ำ แต่ว่าควรจะเปรียบด้วยแหล่งน้ำที่ใหญ่กว่าขัน เช่นกำหนดดูแม่น้ำสายหนึ่ง และในเบื้องต้นก็กำหนดดูตลิ่งของแม่น้ำ ซึ่งเทียบได้กับกาย และกำหนดดูอากาศร้อนหรืออากาศเย็นซึ่งมีอยู่ในที่นั้น อัน (ฟังไม่ชัด) ด้วยเวทนา จึงกำหนดดูน้ำเอง ก็จะเห็นน้ำในแม่น้ำ ถ้าน้ำในแม่น้ำนั้นขุ่นก็จะมองไม่เห็นสิ่งที่อยู่ในแม่น้ำ แต่ถ้าแม่น้ำนั้นใส ก็จะมองเห็นสิ่งที่อยู่ในแม่น้ำ
เพราะฉะนั้นเมื่อดูน้ำที่ไหลไปอยู่ และน้ำก็ใส ก็ย่อมจะเห็นสิ่งที่อยู่ในน้ำ เช่นเป็นปลาเล็กปลาใหญ่ที่ว่ายไปว่ายมา ตลอดจนถึงเห็นก้อนหินกรวดทรายเป็นต้นที่อยู่ภายใต้น้ำ อันสิ่งที่เห็นในน้ำดังกล่าวนี้เทียบได้กับธรรมานุปัสสนา ตั้งสติกำหนดดูธรรม คือ ภาวะที่บังเกิดขึ้นเป็นไปอยู่ในจิต
เหมือนอย่างเมื่อดูที่แม่น้ำก็ย่อมจะเห็นสิ่งที่อยู่ในน้ำ แต่ว่าก็จะต้องดูน้ำก่อน พระพุทธเจ้าจึงได้ตรัสสอนให้กำหนดดูจิตก่อน แล้วจึงตรัสสอนให้กำหนดดูสิ่งที่เกิดขึ้นในจิต ที่มีอยู่ในจิต เหมือนอย่างกำหนดดูปลาเล็กปลาใหญ่ที่ว่ายไปว่ายมา หรือว่าดูก้อนอิฐก้อนหินท่อนไม้เป็นต้น ที่อยู่ใต้น้ำ เพราะฉะนั้นภาวะที่บังเกิดขึ้นเป็นไปอยู่ในจิต ซึ่งเมื่อดูจิตก็ย่อมจะมองเห็น แต่ว่าถ้าไม่กำหนดก็ย่อมจะไม่เห็นชัด
เพราะฉะนั้นเมื่อตรัสสอนให้กำหนดดูจิตแล้ว จึงตรัสสอนให้กำหนดสิ่งที่มีอยู่ในจิต ที่เป็นไปอยู่ในจิตเป็นอันดับต่อไป เป็นข้อธรรมานุปัสสนา ตั้งสติกำหนดูธรรมะ คือ ภาวะที่มีอยู่ในจิต
สมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก
คัดจากเทปธรรมอบรมจิต ข้อความสมบูรณ์
อณิศร โพธิทองคำ บรรณาธิการ
