ความทุกข์จะไม่โผล่ ถ้าไม่โง่เรื่องผัสสะ

"สิ่งที่ท่านทั้งหลายจะต้องรู้จักและควบคุมได้
นั่นคือสิ่งที่เรียกว่า ผัสสะ
ควบคุมไม่ได้ก็เกิดทุกข์, ควบคุมได้ก็ไม่เกิดทุกข์

ความทุกข์ เกิดที่จิต
เพราะเห็นผิด เมื่อผัสสะ

ความทุกข์ จะไม่โผล่
ถ้าไม่โง่ เมื่อผัสสะ

ความทุกข์ เกิดไม่ได้
ถ้าเข้าใจ เรื่องผัสสะ"

พุทธทาสลิขิต

.....โลกทั้งหมดตั้งขึ้นและดับลงที่ผัสสะ "เมื่อควบคุมผัสสะได้ ก็คือควบคุมโลกทั้งปวงได้"  นั่นก็คือควบคุมทุกข์ทั้งปวงได้.....

.....ถ้าไม่มีผัสสะโลกก็ไม่มี,  ถ้าเราไม่มีตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ ที่จะรู้จักอะไรทั้งหกอย่างเหล่านี้ได้ มันก็เท่ากับไม่มี.. เดี๋ยวนี้เพราะมนุษย์มี ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ จึงเกิดความรู้สึกสัมผัส ทางตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ  ถ้ามันไม่มีผัสสะโลกนี้ก็ไม่มี, แม้ว่ามีอยู่ ก็เท่ากับไม่มี...

..... เอาละ ถ้าสมมติว่าใครสักคนหนึ่ง เขายังไม่ตายหรอก แต่ว่าตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ ทั้งหกอย่างของเขาไม่ทำหน้าที่ นั่นก็คือไม่มีโลกนั่นเอง; พระพุทธเจ้าท่านตรัสว่า "โลกทั้งปวงนี้มันอยู่ที่ ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ" : โลกนรก หรือโลกสวรรค์ ก็อยู่ที่ ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ, โลกทั้งหมด มีต้นเหตุมาจากผัสสะ....

.... ผัสสะให้เกิดกรรม คือการกระทำ, ผัสสะให้เกิดสังขาร การคิดการนึก ซึ่งเป็นเหตุให้ทำกรรม... ผัสสะให้เกิดกาม, กามมีความหมาย เพราะว่ามันมีผัสสะ  ผัสสะให้เกิดเวทนา สุข ทุกข์, แล้วก็ผัสสะก็เลยให้เกิดตัณหาไปตามเวทนานั้น...

.... ผัสสะให้เกิดสัญญา ความมั่นหมาย , ผัสสะให้เกิดทิฏฐิ ความคิดความเห็น ; เหมือนกับตาบอดคลำช้าง มันคลำถูกตรงไหน มันก็มีความเห็นว่า ช้างมีรูปร่างอย่างนั้น... ในที่สุดว่า เป็นโลกขึ้นมาได้เพราะว่ามันมีผัสสะ คือมีการกระทบทางตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ.. ทุกอย่างนี้สรุปเหลือคำเดียวว่า "ผัสสะ" ความทุกข์ก็เกิดมาจากผัสสะ, ความไม่ทุกข์ก็เกิดจากผัสสะที่กระทำถูกต้อง จึงให้หลักเกณฑ์ว่า...

ความทุกข์เกิดที่จิต เพราะทำผิดเรื่องผัสสะ,

ความทุกข์จะไม่โผล่ ถ้าไม่โง่เรื่องผัสสะ,

ความทุกข์เกิดไม่ได้ ถ้าเข้าใจเรื่องผัสสะ.

นี่เรื่องผัสสะคำเดียว แต่มันครอบไปหมดทุกเรื่อง"

พุทธทาสภิกขุ   (14 สิงหาคม 2526)